Batymetria.pl

Morfologia jezior

Szlak Wielkich Jezior Mazurskich leży w granicach administracyjnych województwa Warmińsko – Mazurskiego. Tu na ziemiach polskich najdłużej zalegał lodowiec skandynawski. Region ten odznacza się największym udziałem powierzchni wodnej nie tylko na Pojezierzu Mazurskim, lecz również w całym kraju, ponieważ poziom zajezierzenia przekracza tu 15%. O ile w całej zlewni Wielkich Jezior Mazurskich zbiorniki wodne zajmują około 486 km² (15,5%), to połączony system jezior Mamry - Śniardwy, o wyrównanym zwierciadle na wysokości około 116 mn.p.m., obejmuje 302 km² (bez jeziora Roś).Jeśli chodzi o zlewnie poszczególnych jezior, to według Z. Mikulskiego największe zajezierzenie wykazuje zlewnia Ma­mr - 22,1%, zlewnia jeziora Śniardwy -20,7%, zaś zlewnia systemu jezior i kanałów Niegocin - Tałty - 12,3%.

Krainę Wielkich Jezior Mazurskich podzielić można na dwie części: południową w rejonie jeziora Śniardwy i północną w rejonie jeziora Mamry. Pierwsza z nich leży w dorzeczu Wisły, druga w dorzeczu Pregoły. Wyznaczenie położenia głównego działu wodnego stanowiło poważny problem już odchwili połączenia jezior kanałami w jeden system wodny. Od połowy XIX wieku jego położenie zmieniano dwukrotnie. Przez ponad 60 lat przebiegał on przez kanał Kula na południowym krańcu jeziora Niegocin. Badania Skibniewskiego i Mikulskiego (1954), a także pomiary hydrometryczne ibadania terenowe Mikulskiego (1966) ustaliły położenie działu na południowym krańcu jeziora Kisajno. Położenie to potwierdza podział hydrograficzny Polski obowiązujący od l980 roku. Analiza dotychczasowych badań uzupełniona aktualnymi materiałami obserwacyjnymi pozwala obecnie na wydzielenie w obrębie Wielkich Jezior Mazurskich obszaru bifurkującego, który w zależności od sposobu gospodarowania wodą w różnym stopniu zasila systemy obu dorzeczy.

Jak już wiadomo, jeziora na terenie Mazur są pochodzenia lodowcowego. Spośród nich wyróżnia się kilka zasadniczych typów. Poza przeważnie okrągławami jeziorami moren czołowych i moreny dennej, spotkać można podobne do nich, ale nieporównywalnie płytsze, jeziora zalewowe. Innym rodzajem jezior występujących na terenie Mazur są niczym koryta szerokich rzek, jeziora rynnowe.

Szkic geomorfologiczny Krainy Wielkich Jezior Mazurskich

Źródło: Kondracki J. Polska północno-wschodnia

A. Richling (1971) w obrębie Krainy Wielkich Jezior wyróżnił 19 typów uroczysk i 7 odmian krajobrazu. Przeprowadzając ich analizę statystyczną, autor ten obliczył, że w przyjętych przez niego granicach największą powierzchnię (40%) zajmuje krajobraz falistej moreny dennej, natomiast najliczniejszymi uroczyskami są wytopiska (kilku typów). Jako subdominantę określił on krajobraz pagórków marginalnych zajmujący 27% powierzchni.

W stosunku do sąsiednich terenów, Wielkie Jeziora Mazurskie leżą na obszarze obniżenia długiej, z północy na południe, smugi wzniesień. Ze względu na uszeregowanie się moren końcowych w południowej części Mazur przypuszcza się, że przez okolicę, gdzie najniższe poziomy wypełniają dziś wielkie jeziora, posuwał się jęzor lodowca, który pchał przed sobą i piętrzył materiał skalny, a nadto po krańcach wyciskał go swoim ciężarem w górę. Od południa więc wyrosła zapora, tamująca łatwy odpływ wód ściekających z topniejącego oraz cofającego się potem ku północy lodowca. Dzięki niej między krawędzią lodów a morenami mógł utworzyć się zbiornik wodny, czyli naturalne jezioro groblowe.

Niektórzy geolodzy, opierając się na fakcie istnienia w wielu miejscach południowych Mazur utworów terasowych, nadają owemu późnoglacjalnemu jezioru obszar bardzo wielki, zarówno pod względem rozciągłość w kierunku z północy na południe, jak i ze wschodu na zachód. Pojedyncze terasy odpowiadają etapom zanikania jeziora. W pierwszym okresie wysychania, gdy lodowiec sięgał jeszcze północnej krawędzi pojezierza, odwadnianie odbywało się w całości ku południowi. Gdy lody cofnęły się na północ, także ku północy, co bardzo przyśpieszyło obniżanie się poziomu wód jeziornych. Ich resztką są między innymi dzisiejsze Wielkie Jeziora Mazurskie.

Za najbardziej typowe jeziora moreny dennej uważać trzeba jeziora Mamry, Niegocin i Śniardwy.

Śledząc genezę jeziora Mamry, badacz Quednau, powstanie akwenu także wiąże z utworzeniem się wśród topniejącego lądolodu wielkiego basenu jeziornego (niem. Staubecken), sięgającego od okolic dzisiejszego Kętrzyna (niem. Rastenburg) po wschodnie brzegi jeziora Gołdopiwo (niem. Goldapgar) i od Węgorzewa (niem. Węgoborek) do Giżycka (niem. Lec).

Lodowiec na obszarze obecnych Mazur

Źródło: Srokowski S. Jeziora i Moczary Prus Wschodnich

Dzięki obserwacjom dzisiejszego położenia nadbrzeżnych teras, górny poziom wód tego basenu, którego krawędzie ustanowił kiedyś lądolód, badacz umieszcza na wysokości przynajmniej 132 m nad zwierciadłem wód dzisiejszego Bałtyku. Druga terasa znajduje się na wysokości 125 m, a zatem i na tym poziomie wody opadającego jeziora przez dłuższy czas musiały się spiętrzać.

Można przypuszczać, że odpływały one ku połud­niowi w okolicy dzisiejszego Giżycka, gdy podlodowcowy przypływ istniał znowu po stronie Węgorzewa, ponieważ tam nie osadziła się morena końcowa. Skoro jednak lądolody ustąpiły, tą samą drogą czyli szlakiem dzisiejszej Węgorapy, zaczął formować się odpływ ku północy. Jednolity niegdyś basen jeziorny rozpadł się stopniowo na szereg pomniejszych, mocno z czasem zarastających roślinnością i w tym stanie przetrwał on aż do wieków średnich, a nawet i później. Oddzielne baseny zwały się wówczas z niemiecka: die Mabrow, der Schokiske, der Dargen, der Duben.

Jezioro Mamry przed spiętrzeniem się jego wód wg pracy Quednau’a

Źródło: Srokowski S. Jeziora i Moczary Prus Wschodnich

Posługując się licznymi dowodami zaczerpniętymi z historii i z obserwacji jeziora, Quednau utrzymuje, że tam, gdzie obecnie znajduje się wyspa Kurka i jezioro Kirsajty, był niegdyś suchy ląd a także istniał on w północnej części jeziora Dobskie, między półwyspem Fuledzkim a Radziejami, jak również między wsią Kal, wyspą Upałty i lasem sztynorckim. Podwodne dziś pagóry, nawiasem mówiąc wszystkie prawie do dnia dzisiejszego noszące polskie nazwy (Kijanka, Piątek, Grabówka, Dębówka itd.) sterczały z jeziora jako wyspy. W tamtym okresie w ukształtowaniu jeziora nastąpił zwrot. Dzięki lokalnym ruchom tektonicznym, dźwigającym północny brzeg jeziora Mamry, zaczęło się znowu spiętrzanie wód i zalewanie przesmyków międzyjeziornych. W miejsce luźnych basenów zjawiła się jedna duża tafla jeziorna, zalewająca 105 km². Quednau obliczył, żeokolice Węgorzewa w przeciągu ostatnich 500 latach wydźwignęły się o 2 m ponad poziom morza, czyli że rocznie podnosiły się średnio o 4 mm. Czy ten proces trwa dalej, trudno ocenić, ponieważ wszystko wskazuje na to, że jezioro znajduje sie u progu nowego okresu zanikania. Tym razem odbywa się ono przez zarastanie zbiornika roślinnością.

Jak wszystkie jeziora moreny dennej także i wielkie mazurskie nie odznaczają się zbyt potężnymi głębiami. Największa głębia jeziora Śniardwy wynosi około 23 m, jeziora Mamry 43 m, a Niegocin 40 m.

Innym rodzajem jezior najczęściej spotkanym na terenie Mazur są jeziora rynnowe.

Położenie głównych osi zbiorników wodnych, przebiega w różnych kierunkach. Najczęściej spotykanym jest kierunek z północnego – zachodu na południowy – wschód. Nie brak też atoli przebiegających z północy na południe (np. jezioro Tałtowisko) oraz z północnego – wschodu na południowy – zachód (np. jezioro Jagodne, Ryńskie), a nawet, choć rzadko, zzachodu na wschód (np. jezioro Dobskie k/Olecka). Same jeziora rynnowe spotykać można często uszeregowane w długie wstęgi wodne. Występują też jeziora moreny dennej, których spora liczba ma kształt również wydłużony z północnego – zachodu na południowy – wschód.

Zbiorniki Krainy Wielkich Jezior Mazurskich pod względem typu przedstawiają ogromną ilość przejść. Z jezior rynnowych wymienić należy przede wszystkim niezmiernie ciekawy zbiornik, ciągnący się od miasta Ryn. Jezioro, rozpoczynające się przy Rynie, mierzy 35 km długości i w różnych swych częściach nosi różne nazwy (Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany). Pod Mikołajkami zwęża się do szerokości 100 m, a w innych miejscach nie jest szersze jak 2000 m. Niewyrównane dno całej wstęgi jeziornej, a także znaczne i różne głębie tam spotykane wykluczają możliwość istnienia na danym obszarze strugi rzecznej, choćby płynącej niewykształconą jeszcze należycie doliną. Bardziej prawdopodobne jest istnienie rynny, którą na południe spływała woda z topniejącego lodowca. Nie wszystkie jednak rynnymiały kierunek z północy na południe. Świadczy o tym np. jezioro Dońskie k/Olecka. Jego rynna zwrócona jest od zachodu ku wschodowi. Przypisywane to jest szczególnym warunkom terenu a mianowicie morenom czołowym, które ustawiwszy się smugami o przebiegu równoleżnikowym zmusiły wody do szukania sobie drogi w kierunku z zachodu na wschód. Sytuacja taka występuje wszędzie, gdzie silna akumulacja lodowcowa osadziła moreny czołowe, układające się prostopadle do ruchów lodowca.

Wydłużony kształt wielu jezior mazurskich, ich ugrupowanie w łańcuchy oraz związek z otaczającą siecią hydrograficzną tłumaczy dostatecznie przeszłość geologiczna kraju. Dla obszarów jeziornych Mazur zachodnich wykazano cały szereg deluwjalnych rynien odpływowych, ciągnących się mniej więcej z północy na południe. W związku z postojem lodowca w północnej krawędzi pojezierza wytworzyły się te arterje wodne między szeregami młodszych i starszych wałów morenowych, a potem uległszy pogłębieniu dały podstawę do rozwoju dzisiejszej sieci hydrograficznej. Istniejące obecnie długie i wąskie jeziora rynnowe znaczą właśnie ślad owych rowów odpływowych. Biorąc pod uwagę te, które skupiają największą ilość jezior, zaznaczyć trzeba, że niekoniecznie każde jezioro leżące na dawnej rynnie musi być tym samym typowym jeziorem rynnowym i na odwrót, nie każde dziś jezioro rynnowe było nim w przeszłości. Typowym tego przykładem jest jezioro Roś. Ten duży zbiornik pokrywał niegdyś nieporównywalnie większą przestrzeń. Na północy sięgał przynajmniej do jeziora Kociołek, na zachodzie do jeziora Seksty, a na południu po Pisz. Najprawdopodobniej wskutek pogłębiania się koryta Pisy i torfienia, zmniejszyło swe rozmiary. Pozostała woda tylko w najgłębszych miejscach jak np. w jeziorze Kociołek a także w dzisiejszym jeziorze Roś, którego południowe ramię jest typowym jeziorem rynnowym.

Wykazanie istnienia rynien odpływowych nie wyjaśnia jednak jeszcze genezy jezior rynnowych. Fakt, że w jeziorach rynnowych spotyka się cały szereg mniejszych lub większych, a także głębszych i płytszych kociołków oraz mis, może oznaczać, że większa ich część powstała przez wypłukanie podłoża lodowca za pomocą wód, które wpadały tam szczelinami. Jako przykład wymienić można jezioro Tałty, gdzie występuje 6 głębszych kociołków. Kierunek z północnego – zachodu na południowy – wschód, przeważający w większości mazurskich jezior rynnowych wskazywałby zatem przede wszystkim na położenie szczelin lodowca, układających się prostopadle do jego krawędzi. Rynny tylko złączyły tak potworzone zbiorniki.

Oprócz jezior rynnowych, moreny dennej i tzw. „oczek" na obszarze całego pojezierza znajduje się znaczna liczba zbiorników wód jeziornych, które tworzą typ odrębny. Nazwano je jeziorami zalewowymi. W istocie są to jeziora moreny dennej, ale jakby drugorzędne. Wypełniają one niecki i wklęsłości terenu, które na obszarze moreny dennej pod względem morfologicznym nie przedstawiają rysów zasadniczych. Obok przeważnie krągławych form linii brzegowej, wspólną cechą wszystkich tych jezior jest przede wszystkim ich płytkość. Gdy średnia największa głębokość jezior rynnowych na obszarze Mazur wynosi około 37 m, a większych „oczek” 30 m, zaś jezior moreny dennej około 24 m, to w przypadku jezior zalewowych dochodzi ona zaledwie do 6 m. Dodać należy, że gdy idzie o powierzchnię, jeziora tego typu nie należą do najmniejszych. Na przykład jezioro Łuknajno stykające się z jeziorem Śniardwy przy powierzchni około 6,20 km² ma głębokość 5 m.

Płaskodenne jeziora zalewowe skupiły się najliczniej na obszarze Wielkich Jezior Mazurskich. Stanowią one 30% wszystkich jezior. Cztery zbiorniki tego typu leżą przy jeziorze Śniardwy, bardziej lub mniej wyraźnie z nim złączone (Warnołty, Seksty wraz z jeziorem Kaczerajno, Łuknajno i Tuchlin). Inne zbiorniki znajdują się przy jeziorze Mamry (Stręgiel, Tryd, Wielki i Mały Skarż), a także między jeziorem Niegocin i jeziorem Tałty (Boczne).

Kształt dna jezior pojezierza mazurskiego przedstawiają tak ogromną rozmaitość, że pod tym względem każde znich wymagałoby właściwie „indywidualnego" traktowania. Na dzisiejszą ich formę wpłynął najsilniej jednak ostatni okres zalodzenia. Wtedy nastąpiło ostateczne uformowanie się profilów mis jeziornych, a wraz z tym przeważnie i wyglądu zewnętrznego zbiorników. Przeglądając profile jezior można ująć je w dwie grupy. Jedna obejmie te zbiorniki, w których głębokość mniej lub bardziej symetrycznie zwiększa się ku środkowi czy ku środkowej osi zwierciadła wodnego, druga zaś takie, w których owej symetrii dopatrzyć się nie można, albo tylko w stopniu bardzo ogra­niczonym.

Do pierwszej kategorii należą prawie wszystkie tzw. „oczka", w których największe głębie, dochodzące nieraz do 40 mznajdują się mniej więcej w środkowej partii jeziora, a krawędzie misy jeziornej na ogół równomiernie opadają ku centralnej części zbiornika. Tu również zaliczyć należy i większość jezior rynnowych oraz płaskodennych zalewowych. U właściwych jezior moreny dennej równomierne nachylenie ścian misy jeziornej jest już znacznie rzadsze. W przypadku tego typu jezior, pod względem dna bardzo równym i pozbawionym przepaścistych głębin jest jezioro Śniardwy.

Druga kategoria z misami jeziornymi w profilu asymetrycznym obejmuje znacznie więcej zbiorników. Z wielu analiz wynika, że dno dość znacznej części jezior pochyla się mniej lub bardziej wyraźnie ku południowi i że wskutek tego właśnie w tej stronie spotyka się największe głębie. Jezior, które by kryły większe głębokości średnie w stronie północnej niż południowej jest prawdopodobnie mniej. Do tej kategorii należą dwa wielkie zbiorniki wodne, a mianowicie jezioro Mamry i Niegocin. Jezioro Mamry w północnej części wykazuje

głębie do 43,8 m, w południowym zaś nie większe jak 28 m. Dno jeziora jest jednak ogromnie nierówne, pełne przepaści i mielizn. W przypadku jeziora Niegocin, ze wschodu na zachód ciągnie się w nim podwodne wzniesienie dna, gdzie głębokość, i to tylko miejscami, wynosi nie więcej niż 7-8 m. Na północ od tego wzniesienia, występują głębie do 37 m, natomiast część południowa jest bardzo płytka.

Inne strony

• WGIPB
• KGSIN
• International Hydrographic Organization
• Polish Hydrographic Society